Từ lâu, tôi đã nghe kể rằng việc lập bản của người Thái không đơn thuần là dựng nhà, khai đất, mà ẩn chứa trong đó một huyền tích đậm màu sắc thiêng liêng. Câu chuyện ấy luôn thôi thúc tôi muốn tận mắt, tận tai tìm hiểu. Và rồi, trong hành trình về miền đất Mường Lò, tôi đã tìm gặp nghệ nhân dân gian Lò Tuyên Dung, người được bà con nơi đây coi như “kho tàng sống” lưu giữ sử thi về ngày đầu lập bản.

Trong ngôi nhà sàn khang trang, giọng ông trầm ấm vang lên kể lại ký ức xưa. Không cần giở sổ sách, ông Dung chia sẻ: Chao Hạ gồm Chao Hạ 1 và Chao Hạ 2 là bản cổ của người Thái có từ thế kỷ XI, gắn với cuộc di cư lớn từ phía Bắc theo sông Hồng xuống vùng này, do hai thủ lĩnh Tạo Suông, Tạo Ngần dẫn dắt.

“Chao” trong tiếng Thái nghĩa là “khai khẩn”. Những ngày đầu khai khẩn bản Chao Hạ chỉ có 7 nóc nhà, chủ yếu là họ Lò, họ Đồng và họ Hoàng. Ông nhấp chén trà, chậm rãi nói thêm: Theo quan niệm, người Thái dựng nhà, chọn ở nơi đất rộng, bằng phẳng và có dòng nước, vì “Thái ăn theo nước”. Nhà sàn luôn quay ra suối, sàn hiên đặt về phía đầu nguồn. Trước đây, dòng Nậm Thia chảy uốn lượn trong bản, sau trận lũ lớn năm 1945, sông đổi dòng nên mới nằm ngoài bản như hiện nay.

Trong từng lời kể của nghệ nhân Lò Tuyên Dung, tôi hình dung ra hình ảnh tổ tiên người Thái đi mở đất, đưa cây lúa nước về Mường Lò, tạo nên cánh đồng bát ngát hôm nay. Chính bởi khát vọng lưu giữ ký ức ấy, nghệ nhân Lò Tuyên Dung nhiều năm qua đã sưu tầm hàng chục cuốn sách cổ, truyện kể dân gian và mở lớp dạy chữ Thái cho lớp trẻ...

Nghệ nhân Lò Tuyên Dung dẫn chúng tôi tới gian nhà đặc biệt, nơi hàng trăm cuốn sách cổ được ông gìn giữ cẩn thận và tiếp tục say sưa:

Theo sử sách, từ thế kỷ XI đã có những bộ sử thi được chép và truyền đời đến nay. Nổi bật trong đó là sử thi Quăm Tô Mương, hiện bản gốc được lưu giữ tại Bảo tàng Sơn La, còn ông Dung cũng giữ một bản chép tay.

Nếu ký ức lập bản là cầu nối quá khứ với hiện tại, thì phong tục, tập quán trong đời sống lại là cách người Thái lưu giữ bản sắc. Người Thái có hai nhóm chính: Thái trắng và Thái đen.Khi con gái người Thái đen trưởng thành, đi lấy chồng sẽ có nghi lễ tẳng cảu (búi tóc cao), do bà mối chủ trì, chọn ngày giờ tốt, hát những bài dạy con, dạy cháu trước khi về nhà chồng. Đây là nghi thức mang tính giáo dục và tâm linh, hiện vẫn còn được duy trì. Đến các bản làng bên dòng Nậm Thia không khó để bắt gặp phụ nữ Thái với áo cóm, váy đen dài, thắt lưng xanh, đẹp dịu dàng, duyên dáng, bền bỉ với tục tẳng cẩu.

Với chị Bành, búi tóc không phải là ràng buộc, mà là minh chứng cho hạnh phúc gia đình. Còn với cô Đường Thị Phớt, năm nay đã ngoài 50 tuổi, ký ức ngày được búi tóc lần đầu vẫn nguyên vẹn: Vui lắm! Ngày lấy chồng được tẳng cẩu, nghĩa là mình đã có nhà, có cửa, sẽ có con, có cháu. Búi tóc ấy răn mình thủy chung với chồng con, gom bao nhiêu sợi tóc thành một như nhắc nhở người con gái cuộc đời từ nay gắn trọn với gia đình.

Cô Phớt cũng chia sẻ thêm, phụ nữ Thái ở các vùng sẽ có tục tẳng cảu riêng. Người Thái ở Điện Biên sẽ cài trâm chính giữa búi tóc và búi cao. Người Thái Sơn La cắm lệch về một phía, còn người Thái đen Mường Lò cắm trâm ngang búi tóc. Những câu chuyện mộc mạc, giản dị, nhưng lại thể hiện rõ quan niệm sống của người Thái, đó là sự thủy chung, phong tục ấy vẫn được truyền qua bao thế hệ.

Rời câu chuyện lập bản và tục tẳng cảu ở Bản Chao Hạ 2, chúng tôi xuôi về Sà Rèn. Những ngôi nhà sàn thấp thoáng dưới bóng tre, bóng cọ, bên cạnh đồng lúa, bên cạnh khe suối, dòng sông và người dân làm du lịch cộng đồng…đó là hình ảnh tôi không lấy làm xa lạ. Đi nhiều bản người Tày như Nghĩa Đô, Bản Liền, Tà Chải… tôi vẫn thường bắt gặp khung cảnh ấy. Nhưng điều khiến tôi dừng lại lâu hơn bên dòng Nậm Thia, đó là câu chuyện những hộ dân từng xây nhà cấp 4, vốn chẳng mặn mà gì với du lịch, nhưng rồi lại dỡ bỏ để dựng nhà sàn.

Anh Hoàng Văn Chính chia sẻ: Ông bà, bố mẹ mình đều ở nhà sàn, đến khi ra ở riêng tôi xây nhà cấp 4, nhưng sau đó cảm thấy nhà ở không thoáng, ngột ngạt nên tháng 2/ 2023 gia đình đã bỏ ra hơn 500 triệu để làm nhà sàn bằng cột bê tông. Với ngôi nhà mới chúng tôi có thể ở cả trên và dưới sàn, thoáng mát, thoải mái hơn nhà cũ rất nhiều. Đặc biệt, gia đình giữ được tập quán làm nhà truyền thống.

Sà Rèn là thôn kiểu mẫu, nhiều hộ dân tích cực cải tạo không gian sống, trồng hoa, trồng cây xanh. Đặc biệt, địa phương đã động viên một số hộ có nhà xây cấp 4 thay đổi, dựng nhà sàn để giữ gìn bản sắc truyền thống của đồng bào dân tộc Thái.

Bên cạnh đó, địa phương cũng có một số hộ mạnh dạn làm quen và gắn bó với du lịch cộng đồng. Tiêu biểu như bà Hoàng Thị Loan - hộ đầu tiên làm du lịch ở Sà Rèn. Homestay Loan Khang không còn xa lạ với du khách, đặc biệt là nhiều đoàn khách quốc tế khi đến Mường Lò. Điều thú vị là bà Loan không phải người Thái, mà là người Tày. Thế nhưng, với sự đon đả, nhiệt tình và lòng say mê, bà lại là người góp phần giới thiệu văn hóa Thái đến bạn bè gần xa.

Từ câu chuyện lập bản của 7 hộ người Thái ở bản Chao Hạ, đến phong tục tẳng cảu, rồi sự chuyển mình trong ý thức gìn giữ văn hoá bản sắc của người dân, tất cả đều cho thấy sức sống của văn hóa Thái ở Mường Lò. Cũng như dòng Nậm Thia, dòng chảy văn hóa ấy sẽ còn mãi, nuôi dưỡng những thế hệ hôm nay và mai sau.